ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ବୋଷ କଟକର ଓଡ଼ିଆ ବଜାରରେ ଜନ୍ମତଥା କଲେଜିଏଟ ସ୍କୁଲରେ ପାଠ ପଢି ଦେଶପ୍ରେମୀ ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ଆଦର୍ଶରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇ ବିଶ୍ବସ୍ତରୀୟ ନେତୃତ୍ବର ଅଧିକାରୀ ହୋଇଥିଲେ ଏକଥା କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ। “ମୋତେ ତୁମ୍ଭେମାନେ ରକ୍ତ ଦିଅ, ମୁଁ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ସ୍ବାଧୀନତା ଦେବି” ଏହି ଦୃପ୍ତ କଣ୍ଠର ଆହ୍ବାନ ଥିଲା ଓଡ଼ିଶାର ପାଣି ପବନରେ କୈଶୋର ଜୀବନ କଟାଇ, ମାଧ୍ୟମିକ ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତ କରି, ଆରାଧ୍ୟ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଠାରେ ଗଭୀର ଭକ୍ତି ରଖିଥିବା ନେତାଜୀ ସୁଭାଷଙ୍କର ‘ଆଜାଦ୍ ହିନ୍ଦ୍ ଫୌଜ’ର ଓଡ଼ିଆ ସୈନିକ ମାନଙ୍କ ସମ୍ମିଳନୀ ରେ ବଜ୍ର ନିନାଦିତ ଆହ୍ବାନ। ତାଙ୍କ ଫୌଜରେ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ସୈନ୍ୟ ଥିଲେ ଓଡ଼ିଆ ଏବଂ ସେଥିରେ ସବୁଠାରୁ ଅଧିକ ସଂଖ୍ୟକ ଥିଲେ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାର।
ଭାଷା ଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଦେଶ ଗଠନରେ ଓଡ଼ିଶା ଦେଶର ପ୍ରଥମ ହେବାର ଶ୍ରେୟ ସେଇ ସୁଭାଷଙ୍କର। ୧୯୨୮ ମସିହାରେ ପଣ୍ଡିତ ମୋତିଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଗଠିତ କମିଟିରେ କଲିକତା କର୍ପୋରେସନର ଚିଫ୍ ଏକଜ୍ୟୁଟିଭ ନେତାଜୀଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେହି ଭାଷା ଭିତ୍ତିକ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନକୁ ସମର୍ଥନ କରିନଥିଲେ ବରଂ ମୋତିଲାଲ ନେହେରୁ ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କୁ ଅପମାନିତ କରିଥିଲେ। ମାଟିଆ ବରଜୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ବରେ ଦଶ ହଜାର ଓଡ଼ିଆ ବିକ୍ଷୋଭ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ। ନେତାଜୀ ସେହି ସଭାସ୍ଥଳକୁ ଯାଇ, ଏଭଳି ତୀବ୍ର ପ୍ରତିବାଦ କଲେ ଯେ ମୋତିଲାଲ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କୁ କ୍ଷମା ମାଗିଲେ।
୧୯୩୮, ଜାନୁଆରୀ ୧୮ ତାରିଖରେ ନେତାଜୀ କଂଗ୍ରେସର ସଭାପତି ହେବାପରେ ସେତେବେଳେର ଯୁବନେତା ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ସମେତ ୧୨ ଜଣଙ୍କୁ ଅଖିଳ ଭାରତ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଦସ୍ୟ ଭାବେ ମନୋନୀତ କରିଥିଲେ, ଯାହା ଆନୁପାତିକ ଭାବେ ଅନ୍ୟ ରାଜ୍ୟ ଠାରୁ ଅଧିକ ଥିଲା । ୧୯୩୯ ରେ ଗାନ୍ଧୀଜୀଙ୍କ ବିରୋଧ ସତ୍ତ୍ଵେ କଂଗ୍ରେସ ସଭାପତି ପାଇଁ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦିତା କରି ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ସମର୍ଥିତ ପ୍ରାର୍ଥୀ ପଟ୍ଟାଭି ସୀତାରାମେୟାଙ୍କୁ ପରାସ୍ତ କରି ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ। ସେହି ନିର୍ବାଚନରେ ଓଡ଼ିଆ ନେତାଙ୍କ ସମର୍ଥନ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ଯ।
ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ସମ୍ମାନବୋଧ ହେତୁ ଜିତିଥିବା ସଭାପତି ପଦରୁ ସେ ଇସ୍ତଫା ଦେଇଥିଲେ। ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ନେତାଜୀ କଂଗ୍ରେସରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେଇ ଫରଓ୍ଵାର୍ଡ ବ୍ଲକ ଗଠନ କଲେ ଓ ସେଥିରେ ସଂଗ୍ରାମୀ ଦିବାକର ପଟ୍ଟନାୟକ ରାଜ୍ୟ ସଭାପତି ରହିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ସହିତ ସେ ବିପ୍ଲବୀ ଯୁବନେତା ଯଥା ଅଶୋକ ଦାସ (ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ପୁତ୍ର), ବିବୁଧେନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର, ଗଙ୍ଗାଧର ମହାପାତ୍ର, ବଳରାମ ମହାନ୍ତି, ସୁରଜ ମଲ୍ଲ ସାହା ଓ ବିଜୟ ପାଣି ଆଦିଙ୍କୁ ଜାତୀୟ ନେତୃତ୍ବ ଦେଇଥିଲେ।
ଦ୍ବିତୀୟ ଥର କଂଗ୍ରେସ ସଭାପତି ଭାବେ ନିର୍ବାଚିତ ହେବାପରେ ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ଓଡ଼ିଶା ଆସି କଟକରେ ପହଞ୍ଚି ‘ୟଙ୍ଗ ଉତ୍କଳ ଆସୋସିଏସନ୍‘ ସଭାରେ ଯୋଗଦେଇ ପୁରୀ ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦର୍ଶନ କରି ପୁରୀର ଛାତ୍ର ନେତା ଗଙ୍ଗାଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲ ପଡିଆରେ ଆୟୋଜିତ ସଭାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ। ସ୍ବାଗତ ଭାଷଣ ଦେଇ ଯେତେବେଳେ ଛାତ୍ର ନେତା ଗଙ୍ଗାଧର ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ବକ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା ପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କଲେ ସେତେବେଳେ ହସିହସି ନେତାଜୀ କହିଥିଲେ “ଗଙ୍ଗାଧର ! ମୁଁ ଜଣେ ଓଡ଼ିଆ, ମୋତେ ବଙ୍ଗୀୟ ବୋଲି କାହିଁକି ଭାବୁଛୁ, ଓଡ଼ିଶାର ପାଣି ପବନରେ ମୋର କୈଶୋର ଜୀବନ କଟିଛି, ମୋର କେବଳ ନୁହେଁ ମୋ ପରିବାରର ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ। ଓଡ଼ିଆ ରକ୍ତ ମୋ ଧମନୀରେ ପ୍ରବାହିତ, ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପଇସାରେ ବାପା ମୋତେ ପାଠ ପଢାଇଛନ୍ତି। ଓଡ଼ିଆ ନେତା ସ୍ବର୍ଗତ ଉତ୍କଳ ମଣି ପଣ୍ଡିତ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ ଓ ମଧୁସୂଦନ ଦାସ ମୋ’ର ଆଦର୍ଶ”। ତାଳି ମାଡ଼ରେ ସଭା ପ୍ରକମ୍ପିତ ହୋଇଥିଲା।
ସେଠାରୁ ପଦବ୍ରଜରେ ଚନ୍ଦନପୁରରେ ଏକ ଜନସଭାରେ ଯୋଗଦେଇ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଏଭଳି ଓଜସ୍ୱୀ ଭାଷଣ ଦେଲେ ଯେ ଲଜ୍ଜିତ ଗଙ୍ଗାଧର ତାଙ୍କ ପାଦତଳେ ଲମ୍ଵହୋଇ ପଡ଼ି କ୍ଷମା ଭିକ୍ଷା କଲେ। ସଭା ସରିବା ପରେ ନେତାଜୀଙ୍କ ପାଇଁ ଗରମ୍ ଵରା, ପକୁଡି, ଭୁଗୁନି ଖାଇବାକୁ ଦିଆଗଲା। ପରିହାସ ଛଳରେ ନେତାଜୀ କହିଥିଲେ, “ଗଙ୍ଗାଧର ! ମାଛ ବେସର କେବେ ଖୁଆଇଵ ?” ଓଡ଼ିଆ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରତି ନେତାଜୀଙ୍କ ରୁଚି ତଥା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସାହିତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତି ପ୍ରୀତି ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ସ୍ୱାଭାବିକ।
ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ନଜରବନ୍ଦୀରେ ନିଜଘରେ ଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ୧୯୪୧ ମସିହା, ଜାନୁଆରୀ ମାସ ୧୭ ତାରିଖ ଏକ ମୌଲଵୀ ବେଶରେ ସେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହୋଇଥିଲେ। ତାଙ୍କୁ ମୌଲବୀଙ୍କ ବେଶ କରାଇଥିବା ଜଣେ ଓଡିଆ, ନେଇଥିବା ଗାଡ଼ି ଓଡ଼ିଶାର ଓ ଡ଼୍ରାଇଭର ଓଡ଼ିଆ। ୧୯୪୨ ମାର୍ଚ୍ଚ ୨୯ ତାରିଖରେ ଜର୍ମାନରେ ହିଟଲରଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ ଆଲୋଚନାର ସୂତ୍ରଧର ମଧ୍ଯ ଜଣେ ଓଡ଼ିଆ ଥିଲେ। ଟୋକିଓରେ କିଭଳି ପହଞ୍ଚି ୧୯୪୩, ଜୁନ ୧୩ ଦିନ ଜାପାନର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ତୋଜଙ୍କ ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କଲେ, ତା’ର ଇତିହାସ ଜାଣିଲେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଓଡ଼ିଆ ଗର୍ଵ ଅନୁଭବ କରିବେ। ସିଙ୍ଗାପୁରରେ ୧୯୪୩ ମସିହା, ଅକ୍ଟୋବର ୨୧ ଦିନ ନେତାଜୀ ଗଠନ କଲେ ‘ଆଜାଦ୍ ହିନ୍ଦ୍ ସରକାର’ ଯାହାକୁ ଇଟାଲୀ, ଜର୍ମାନ, ଜାପାନ ସମେତ ଦଶଟି ଦେଶ ସେହି ଦିନ ସ୍ବୀକୃତି ଦେଇଥିଲେ, ଏହାକୁ ସମ୍ଭବ କରାଇ ପାରିଥିଲେ ଗଞ୍ଜାମର ପଣ୍ଡିତ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀ ଯିଏ ନେତାଜୀଙ୍କ ସରକାରଙ୍କ ସୂଚନା, ଲୋକସମ୍ପର୍କ ଓ ବୈଦେଶିକ ବିଭାଗ ଦାୟିତ୍ବ ନେଇଥିଲେ ।
ନେତାଜୀଙ୍କ ଯୋଜନା ଥିଲା ପ୍ରଥମେ ଓଡ଼ିଶା ବାଟ ଦେଇ ସ୍ବାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିବେ। ସମସ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତି ସରିଥିଲା, ପୂର୍ବ ସୂଚନା ଦେବା ଓ ତାରିଖ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ ନିମନ୍ତେ ‘ଆଜାଦ୍ ହିନ୍ଦ୍ ଫୌଜ‘ର ଦୁଇ ଜଣ ଶିଖ ସୈନିକ ଵେଶ ବଦଳାଇ ଷ୍ଟିମର ଯୋଗେ ଗଞ୍ଜାମର ପାଲୁରରେ ପହଞ୍ଚି ଦିବାକର ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଘର ଖୋଜି ଖୋଜି ରାତି ଅଧରେ ପଡିଶା ଘର ଗଗନ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ କବାଟ ବାଡ଼େଇ ସେ ଉଠିବାରୁ ପଚାରିଲେ, “ଆପଣ ଦିବାକର ପଟ୍ଟନାୟକ ?” ମିଛରେ ସେ ହଁ କରିବାରୁ ନେତାଜୀଙ୍କ ଚିଠି ତାଙ୍କୁ ଧରାଇ ଦେଇ ଥିଲେ। ଏହାକୁ ଏକ ଅପୂର୍ବ ସୁଯୋଗ ମନେକରି କିଛି ପୁରସ୍କାର ଆଶାରେ ସେ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଛଳରେ ପୋଲିସ ହାତରେ ଉକ୍ତ ଶିଖ ସୈନିକ ଦ୍ବୟଙ୍କୁ ଗିରଫ କରାଇଲା ଏବଂ ଦିବାକର ପଟ୍ଟନାୟକ, ଯିଏ ସମସ୍ତ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରି ପାଞ୍ଚ ହଜାର ଯୁବକଙ୍କୁ ତାଲିମ୍ ଦେଇ ଜଙ୍ଗଲରେ ଥିଲେ, ସେ କ୍ୟାମ୍ପରୁ ଗିରଫ ହେଲେ ଓ ଯୋଗାଯୋଗ ଦାୟିତ୍ଵରେ ଥିବା ଶ୍ରୀହର୍ଷ ମିଶ୍ରଙ୍କୁ କଲିକତାରୁ ଗିରଫ କରାଯାଇଥିଲା।
ଏହି ଖବର ପାଇ ମର୍ମାହତ ନେତାଜୀ ବର୍ମାରେ ଓଡ଼ିଆ ରେଜିମେଣ୍ଟ କ୍ୟାମ୍ପକୁ ଗଲେ। ସୃଠାରେ ପଣ୍ଡିତ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କ ଠାରୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଜଣାଣ ଓ ତିନୋଟି ଦେଶାତ୍ମବୋଧକ ସଙ୍ଗୀତ ଶୁଣି ଆଖିରେ ଆଖିଏ ଲୁହ ଭର୍ତ୍ତିକରି ସେହି ଚଟାଣରେ ଶୋଇପଡ଼ିଲେ। କର୍ଣ୍ଣେଲ ବ୍ରଜମୋହନ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଡାକ୍ତର ବୀର କିଶୋର ଭୂୟାଁ, ନରସିଂହ ଚରଣ ଦାସ, ରଣପୁର ମାଟିର ଶହୀଦ ଦିବାକର ପରିଡ଼ାଙ୍କ ବଡ଼ଭାଇ ଚକ୍ରଧର ପରିଡ଼ା, ନାରୀ ସେନାର ଝାନ୍ସି ରେଜିମେଣ୍ଟର ଅଧିନାୟିକା ଡା. ଲକ୍ଷ୍ମୀ ସେହଗଲ (ସ୍ବାମୀନାଥନ), ଉପ ଅଧିନାୟିକା ଓଡ଼ିଆ ଝିଅ ଉର୍ମିଳା, ରଜନୀ, କାନ୍ତି ପ୍ରଭୃତି ଚାରିପଟେ ଶୋକାକୁଳ ହୋଇ ଅପେକ୍ଷା କରିଥାନ୍ତି। କିଛି ସମୟପରେ ନେତାଜୀ ଉଠି ଉଚ୍ଚାରଣ କଲେ “ଜୟ ଜଗନ୍ନାଥ“।
ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ଯେ ନେତାଜୀଙ୍କ ନାରୀ ସେନା ଓ ଝାନସୀ ବାହିନୀରେ କୋଡ଼ିଏ ହଜାରରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ନାରୀ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ, ଯେଉଁ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ଓଡ଼ିଆଣୀ ଥିଲେ। ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଇନ୍ଦିରା ପଣ୍ଡା, ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷଙ୍କ ଝାନସୀ ରେଜିମେଣ୍ଟର ଵୀରାଙ୍ଗନା। ସ୍ବାଧୀନତା ପରେ ସେ ଅଜ୍ଞାତ ବାସ ପରି ଥିଲେ। ୨୦୦୮ ମସିହାରେ ମହାନ୍ ଗବେଷକ, ଐତିହାସିକ ଅନୀଲ ଧୀର କଲିକତାର “ନେତାଜୀ ରିସର୍ଚ୍ଚ ନ୍ୟାସନାଲ ଆର୍ମି” ସମ୍ପର୍କରେ ଗବେଷଣା କରୁଥିବା ସମୟରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଇନ୍ଦିରା ପଣ୍ଡାଙ୍କ ବିଷୟରେ ଜାଣି କୋରାପୁଟର ବିଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷଙ୍କ ଠାରୁ ଖବର ପାଇ ଜୟପୁର ଗଲେ। ତାଙ୍କ ଦୟନୀୟ ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ଅନୀଲ ବାବୁ ତାଙ୍କୁ ଭୁବନେଶ୍ବର ଆଣିଲେ। ଡିଏଭି ସ୍କୁଲ, ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରପୁରର ଚାରି ହଜାର ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧିତ କଲେ। ତାଙ୍କ କ୍ରମାଗତ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା ଫଲରେ ୨୦୦୮ ମସିହା ସ୍ଵାଧୀନତା ଦିବସରେ ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ପ୍ରତିଭା ପାଟିଲ ତାଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କଲେ ଓ ତାଙ୍କ ଠାରୁଠାରୁ ସମସ୍ତ ବିବରଣୀ ଶୁଣି କାନ୍ଦି ପକାଇଲେ। ସେ ତିନିଦିନ ମଧ୍ଯରେ ମାସକୁ ୩୦ ହଜାର ଟଙ୍କା ସଂଗ୍ରାମୀ ଭତ୍ତା ମଞ୍ଜୁର କରିଥିଲେ ମଧ୍ଯ ମାତ୍ର ଗୋଟିଏ ମାସର ଭତ୍ତା ପାଇ ଅକ୍ଟୋବର ୬ ତାରିଖରେ ସ୍ବର୍ଗାରୋହଣ କଲେ।
ଓଡ଼ିଶାର ପାଣିପବନରେ ଯାହାର ପିଣ୍ଡ ଗଢା, ସେହି ନେତାଜୀ ଜୀବିତ ରହି ଦେଶର ନେତୃତ୍ବ ନେଇଥିଲେ ଓଡ଼ିଶାର ଭାଗ୍ଯ ହୁଏତ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାନ୍ତା। ତାଙ୍କ ଅନ୍ତୁଡିଶାଳ ଓଡ଼ିଆ ବଜାରର ସେ ଘର ଆଜି ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ମାରକୀ। ତାଙ୍କ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ବଂଗଭାଷୀ ହେଲେ ମଧ୍ଯ ଓଡ଼ିଶାର ପାଣି ପବନରେ ଜନ୍ମ, ଶିକ୍ଷାଲାଭ ତଥା ଦେଶପ୍ରେମର ମନ୍ତ୍ରରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ନେତାଜୀ, ତେଣୁ ସେ ବଂଗୀୟ ନୁହଁନ୍ତି, ଷୋଳଅଣା ଓଡ଼ିଆ, ଏଥିରେ ଦ୍ବିରୁକ୍ତି ନାହିଁ।